خلاصه ای از کتاب « آموزش قلبها و اندیشه ها »

خلاصه ای از کتاب « آموزش قلبها و اندیشه ها »

( تجارب آموزشی ژاپنی ها در مراکز پیش دبستانی و دبستانی )

(چاپ ششم-1391 )

نویسنده: دکتر کاترین لوئیس (مرکز انتشارات دانشگاه کمبریج )

مترجمان :حسین افشین منش ، شیده ایلبگی طاهر

ناشر : انشارات سازوکار

تعداد صفحه : 348

پس بشارت ده بندگان مرا،آنان که سخنان را می شنوند و بهترینش را پیروی میکنند،آنان کسانی هستند که خدای هدایتشان کرده و خردمند آنان اند.قرآن کریم.زمر18

   مولف کتاب دکتر کاترین لوئیس بر اساس آن توفیق های آموزشی ژاپنی ها را در رفع آنی نیازهای بچّه ها به دوستی ، تعلق خاطر و فرصت هایی برای ایجاد زندگی مدرسه ای می داند . از جمله دیدگاه های مذکور از این قرار است : مهدکودک های ژاپن به بازی های آزادانه کودکان – و نه اجرای دستورالعمل های کلاسی – اصرار دارند . مدارس ابتدایی در ژاپن بیشتر به مهربانی ، رأفت ، همکاری و استقامت در بین دانش آموزان اصرار دارند تا به کسب نمرات امتحانی .

دانش آموزان ژاپنی حتی کلاس اولی ها از اختیارات زیادی برخوردارند ، آن ها همکلاسی هایشان را ساکت می کنند ، جلسات کلاسی را اداره می کنند و فعالیت های کلاسی را شکل می دهند . دانش آموزان ژاپنی در گروه های 4 نفره یا بیش تر ، فعالیت های هنری ، علمی و نیز تقسیم غذا را انجام می دهند . از نظر آموزگاران وقتی این گروه های کوچک شبیه یک خانواده شوند ، زمان یادگیری فرا رسیده است . آن ها به مدرسه می آیند تا بفهمند آن جا مکانی است که دوست داشتنی های آن ها را در خود دارد و به همین خاطر ، انگیزه پیدا می کنند تا در یادگیری سختکوش باشند و از همکلاسی هایشان مراقبت کنند .

بسیاری از آموزگاران آمریکایی مانند همتایان ژاپنی خود دوستی و تعلق خاطر را محور رشد بچه ها می دانند . مراقبت کردن از بچه ها و داشتن روابط صمیمانه با آن ها خمیرمایه ی برنامه های برخی از مدارس موفق آمریکاست . خانم کاترین لوئیس در سال 68- 1967 به عنوان دانش آموز مدّعو وارد دبیرستان « نی هن جوشی دایی » در توکیو شد . ایشان می گوید آن سال ها برای من پر از شگفتی و حوادث غیر مترقبه بود چرا که انتظار رقابت های سخت و جانکاهی را در بین دانش آموزان داشتم حال آنکه شاهد بودم که در بین ایشان نوعی احساس دوستی و روح گروهی در جریان است . انتظار داشتم آموزگاران به شکل مستبدانه کلاس را اداره کنند اما دیدم که در بسیاری از فعالیت های روزانه و جنبه های گوناگون زندگی مدرسه ای همچون گردش های دسته جمعی و فعالیت در گروه ها حتی برقراری و تحکیم نظم و ترتیب در مدرسه را خود بچه ها شکل می دهند و اداره می کنند. مدرسه به عنوان جامعه ای برای کودکان خردسال ، آرمان اندیشه آموزشی ژاپنی هاست . در این جامعه به نظریه های آموزشی – تربیتی زیر توجه دارند : به حداقل رساندن رقابت در بین بچه ها و کمک به آن ها برای این احساس که «همگی عضو یک جامعه هستیم». درگیر کردن بچه ها در کسب مهارت های تحصیلی و اداره مدرسه . اصرار بر نظمی که بر اثر آن ، مهربان بودن ،عضوی مسئول از جامعه مدرسه شدن ، پیگیری شود تا آنجا که نیاز به پاداش و تنبیه نباشد . طراحی دروسی که با استفاده از آن ها ، حس تعلق ، درک یکدیگر و فراگیری های کلاسی به طور همزمان رشد یابد . آموزش قبل از دبستان ژاپنی ها ، متفاوت و تا حدودی جامع است .

تحصیلات اجباری در سن 6 سالگی و از مدارس ابتدایی آغاز می شود . گروهی از پژوهشگران استدلال می کنند این دوره متفاوت ترین و زنده ترین بخش در نظام آموزشی ژاپنی هاست . حق انتخاب نوع مرکز پیش دبستانی اعم از تمام وقت و نیمه وقت برای والدین شاغل محفوظ است . مراکز تمام وقت زیر نظر وزارت رفاه و مراکز نیمه وقت زیر نظر وزارت آموزش اداره می شوند . در مراکز نگهداری از کودکان ، می توانند در ازای هر معلم 30 کودک 5-3 ساله و در مقطع پیش دبستانی 40 دانش آموز به ازای هر معلم داشته باشند . پاره ای از امتیازها در کلاس های پرجمعیت ژاپن وجود دارد که از آن ها در جهت کاهش اقتدار بزرگ تر ها ، وابستگی بیش تر بچه ها به یکدیگر استفاده می شود . نظام آموزشی ابتدایی در ژاپن : ورزش شنا بخشی از برنامه تحصیلات ابتدایی در ژاپن است .

در این کشور تقریباٌ همه ی مدارس ابتدایی استخرهای شنا دارند . اما چرا مدارس ابتدایی ؟ « ویلیام کومینگز » می گوید : این مدارس گل سر سبد آموزش و پرورش ژاپن هستند . 99 درصد دانش آموزان دوره ابتدایی در مدارس ابتدایی دولتی در محل اقامت خود درس می خوانند . آموزگاران مدارس ابتدایی به ندرت در یک پایه چند سال متوالی تدریس می کنند . در ژاپن بر روی ثبات ارتباطی مجموعه « معلم – دانش آموز » اصرار دارند و در حقیقت آموزگاران و شاگردان برای مدت 2 سال با هم هستند .

مزایای این روش عبارتند از : الف) افزایش تجارب آموزگاران در پایه های مختلف ابتدایی. ب) جابه جایی در تمام بخش ها معلم را قادر می سازد تا مشکلات و مسائل همکاران خود را بهتر درک کنند .

آموزگاران مدارس ابتدایی افرادی هنرمند در چند رشته اند که غالباٌ در امتحانات عملی نظیر نواختن پیانو و شنا و نیز آزمون های عملی موفق شوند تا بتوانند کار تدریس را شروع کنند . دور نمای آموزشی ژاپنی ها در مقایسه با آمریکا از ویژگی های مشابهی نظیر دوره طولانی آموزش اجباری ، درصد بالای دانش آموزان حاضر در دوره دبیرستان و نیز حق انتخاب مراکز مختلف پیش دبستانی ، برخوردار است . با این حال به شدت در بسیاری دیگر از ویژگی ها ، با دورنمای آموزشی آمریکا تفاوت دارد . این اختلافات موارد زیر را شامل می شوند : نظارت وزارت آموزش ژاپن بر کتب درسی و نیز ساعات تدریس ، اجتناب از دسته بندی دانش آموزان بر اساس توانایی هایشان و نیز دست چین کردن آن ها در دوره تحصیلات اجباری و بالاخره تحمیل فشار برای امتحانات ورودی دانشگاه ها به مقاطع پایین تر آموزشی نظیر ابتدایی و حتی دوره های پیش دبستانی . ماده ی یکم رهنمود های پیش دبستانی وزارت آموزش ژاپن : « فعالیت های بچه های پیش دبستانی و بازی های آزاد آن ها ، باعث نوعی یادگیری می شود که لازمه رشد هماهنگ فیزیکی و دماغی آن هاست . در این دوره همه ی اهداف آموزشی ، به طور کامل حول محور بازی تحقق می یابد . » برنامه های آموزشی پیش دبستانی : (بازی محوری) در مطالعه در 15 مدرسه پیش دبستانی ، بچه های 5 ساله نیمی از وقتشان را صرف بازی های آزاد و نیمی دیگر را صرف فعالیت های جمعی کلاس می کردند .

فعالیت های مورد نظر : بازی های آزاد 50 درصد  فعالیت های هنری و یا کاردستی 14 درصد  آواز خواندن ، رقصیدن و نواختن یک ساز 7 درصد  گردهمایی هایی نظیر نشست های کلاسی یا مدرسه 7 درصد صرف ناهار و یا غذای نیمروز 7 درصد  قصه گویی 5 درصد  تمیز کردن و رفت و روب 5 درصد  فعالیت های علمی نظیر درست کردن یک شکل از یک نمونه 5 درصد . میانگین نیمی از اوقات روزانه پیش دبستانی ها که صرف بازی آزاد می شد غالباٌ بدون سخت گیری و نظارت آموزگاران بود . بچه ها به صورت طبیعی در حین بازی ، با یکدیگر آشنا می شوند . آموزگاران ژاپنی مقطع پیش دبستانی ، از این ارتباطات به عنوان چارچوبی برای تشکیل جامعه گسترده کلاس ، استفاده می کنند .

مدارس پیش دبستانی در ژاپن از راه های گوناگون برای تقویت روح گروهی تلاش می کنند . دانش آموزان غالباٌ ، به صورت گروهی و به نام کلاس شان نامیده می شوند . بخشی از موجودیت یک روح جمعی با مشارکت در مراسم گوناگون ، معنا پیدا می کند . به همین جهت ، کلاس ها دارای مراسم و برنامه هایی متنوع و همه گیر نظیر آواز خواندن ، رقصیدن و... و بالاخره گفت و گوهایی است که همه روزه در تب و تاب است .

بازی آزاد علاوه بر ایجاد ارتباط میان بچه ها در فعالیت های شاد و مشترک شان زمینه ای را برای تحقق دومین هدف ژاپنی ها از زندگی پیش دبستانی فراهم می آورد : « آموختن این که چگونه می توان عضو مسئول و مهربان کلاس بود . » رهنمود های دولت برای آموزش پیش دبستانی درک نیازهای اولیه در زندگی روزانه و کسب بینش لازم برای یک زندگی توأم با شادی ، آسودگی و سلامتی ، ایجاد شالوده ای برای جسم و اندیشه ای سالم . پرورش حس محبت و اعتماد به دیگران ، تقویت همکاری و تعاون . پرورش علاقه و توجه به طبیعت و چیزهای اطراف .

پرورش علاقه و توجه نسبت به نقش مکالمه و گفت و گو در توسعه ی روابط و لذت بخش نمودن ارتباطات گفتاری و شنیداری . درک عمیق مفاهیم از طریق کسب تجارب گوناگون در جهت پرورش خلاقیت و شکوفایی استعدادها . اهداف اصلی در طول زندگی مدرسه ای کلاس اولی ها : دوستی و رفاقت ، پافشاری و سماجت ، تحرک و جوش و خروش ، خودگردانی است .

وارد شدن به یک مدرسه ی ابتدایی ژاپنی یعنی روبه رو شدن با بسیاری ارزش گذاری های واضح و شفاف .

1- دوستی و رفاقت : بازتاب های رفتاری دانش آموزان با شعارهایی نظیر « بیایید با هم باشیم » و یا « می خواهیم مهربان باشیم » قابل تبیین است . « سلام کردن به دیگران » محور رفتارهای دوستانه ای بود که شورای دانش آموزی یک مدرسه ابتدایی تعیین کرده بود. آموزگاران ژاپنی اذعان دارند که این سلام کردن ها ، اصلی ترین ویژگی است که به کمک آن می توان سایر اعضای اجتماع مدرسه را شناسایی کرد . سلام کردن و لبخند زدن به دیگران پیوند عایی را می آفریند که بر اساس آن می توتن جامعه ای شاد را پایه گذاری کرد .

2- پافشاری و سماجت : بسیاری از صاحبنظران فرهنگ و آموزش ژاپن ، بر محوریت مفهوم پافشاری و سماجت که به « سخت کوشی » یا « نهایت سعی خود را کردن » منجر می شود تأکید دارند . غالباٌ از پشتکاری و سماجت به عنوان یک هدف ناب که نهایت هر نوع حرکتی باید باشد یاد شده است . « بیاییم بچه هایی باشیم که تا آخر ایستاده اند و مقاومت می کنند . » با این حال زمانی که بچه ها از این پیام یاد می کنند نظر آن ها بیشتر متوجه اهداف مشخص خودشان است .

3- تحرک و جوش و خروش : آموزگاران به انرژی جسمانی بچه ها یا نشاط و سرزندگی آن ها که به زبان ژاپنی «گنکی» میگویند توجه فراوانی دارند . در طول 10 دقیقه زنگ تفریح بین درس ها زمانی که با نشان دادن علامت « می خواهیم با انرژی بازی کنیم » دانش آموزان با تمام قوا دور کلاس می دویدند یا با کیف های ورزشی شان برسر یکدیگر می کوبیدند و... . آموزگاران ژاپنی همچنین عقیده داشتند که شور و نشاط و حضور با هیجان بچه ها ، ارتباط آن را با گروه ، تبیین می کند . از نظر آن ها تحرک بچه ها و جوش و خروش های مهار نشده ی آن ها ، ابزاری است برای خود فرمانی و نظم پذیری ایشان .

4- خود فرمانی و یا خود مدیریتی : این مقوله در بر گیرنده ی اهداف کلی است که با پیام هایی از قبیل « نگاهبان مسئولیت های خودتان باشید » « جدول زمانی را در نظر داشته باشید » « محتویات میزتان را تمیز نگه دارید » « محیط اطرافتان را پاکیزه نگه دارید » بیان می شود .

اهداف میدانی موضوعات درسی برای دوره های ابتدایی : 1 – زبان ژاپنی 2 - مطالعات اجتماعی 3 – ریاضیات 4- علوم 5- مطالعات محیط زندگی 6- موسیقی 7- هنر 8- اقتصاد خانه 9- ورزش 10- آموزش اخلاقی .

معیارهای آموزشی ، خود به خود بر حضور فعالانه بچه ها و به کارگیری نهایت تلاش آن ها ــ و نه موفقیت های علمی ــ تأکید دارد . این ارزش ها نظامی را به وجود می آورد که از طریق آن ، همه ی بچه ها به شکل مطلوبی به مدرسه ، مربوط می شوند . در یک دوره متنوع آموزشی ــ که شامل بسیاری مواد درسی مفید و عمیق است ــ بچه ها اغلب به فعالیت هایی برمی خورند که در آن ها ، برتری هایی دارند و این توانایی ها ، موجب خوش حالی شان می شود . رخدادهای مدرسه از قبیل روز ورزش و نیز سفرهای دسته جمعی ، فرصت های بیشتری را برای همه ی دانش آموزان فراهم می آورد تا با هر مقدار مهارت های علمی ، بتوانند در یک تلاش و کوشش جمعی نیز سهیم باشند . گروه کوچک کلاس ( پایگاه خانوادگی بچه ها ) : آموزگاران ژاپنی کلاس اوّل بدون یاری گرفتن از والدینی که داوطلب کمک می شوند یک تنه 30- 40 دانش آموز را جمع و جور می کنند . گروه های کلاس اول را « هان » می نامند این گروه ها شامل دخترها و پسرهایی است که اعضای آن در کلاس ، کنار هم می نشینند و می توانند با چرخاندن سریع صندلی هایشان به هم نزدیک شوند و جلسات خود را تشکیل دهند . این گروه ها به چند معنا شبیه هم هستند : نخست آنکه اعضای آن دامنه ی وسیعی از فعالیت های آموزشی تا صرف ناهار و تمرینات ورزشی را با هم دنبال می کنند . دوم آنکه گروه ها از بچه های متفاوتی تشکیل می شوند و در این بین هم گروه کردن بچه هایی که بتوانند از نظر درسی و نیز اجتماعی از یکدیگر چیزی یاد بگیرند قاعده ای اساسی برای آموزگاران ژاپنی است تا بر آن پایه گروه ها را شکل دهند.

جامعه و مسئولیت : آموزگاران ژاپنی کلاس ها را به طریقی اداره می کنند که موجب تعهد و مسئولیت شخصی بچه ها برای انجام رفتارهای خوبشان می شود . بچه ها همان گونه که کلاس اولی ها را بی هیچ نظارت مستقیمی از سوی بزرگ ترها اداره می کنند و برنامه ناهار حدود 40 نفر از همکلاس های خود را سر و سامان می دهند ، آن ها را به گروه های کوچک تقسیم می نمایند و با ایشان راجع به تجربه های علمی شان به بحث و تبادل نظر می پردازند . مدیریت آرام و یکنواخت کلاس های ژاپنی که با اقتدار خاموش بزرگ ترها ، جامه عمل می پوشد از طریق درگیر کردن گسترده بچه ها در شکل دادن به ضوابظ کلاس و نیز واگذاری حل مشکلات شخصی به خودشان و همچنین ایفای یک نقش محوری در کلاس درس ، آشکار می شود . در کلاس های ژاپنی ، رهبر شدن یک حق ویژه نیست که نصیب قلیلی از افراد خوش رفتار شود ، بلکه یک مسئولیت با قاعده ای است که شامل همه افراد می شود . در کلیه کلاس های اول و تقریباٌ همه پیش دبستانی ها به مبصرهای چرخشی روزانه که در کارهای رهبری و اداره کلاس با معلم مشارکت دارند « توبان » گفته می شود . عموماٌ همه بچه ها نیز به نوبه ی خود یک توبان می شوند؛ البته نه بخاطر رفتار خوبشان ، بلکه به این خاطر که همگی عضو کلاس هستند . با این حال اغلب بچه ها ، طی مراسم باشکوهی ، مبصر کلاس می شوند . در نظام توبان بچه ها متوجه می شوند که مردم تا چه اندازه برای انجام وظایفشان زحمت می کشند و این که کمک کردن به یکدیگر چقدر لذت بخش است . پس دریافتیم که همه دانش آموزان و نه فقط تعدادی خاص از ایشان ، به طور روزمره از فرصت هایی برخوردارند تا روی خود به عنوان یک شهروند خوب و مسئولیت شناس حساب کنند . به همین دلیل در شکل گیری قوانین و ارزش هایی که بر زندگی کلاسی شان تأثیر دارد نقشی را ایفا می کنند . با یاری دادن بچه ها برای ایجاد تعهد در تک تک آن ها در برابر قوانین ، به تدریج رابطه مستحکمی بین ایشان و جامعه کلاس برقرار می شود و به این ترتیب با نهادی شدن اصل اندیشیدن در آنان و تلاش آموزگاران ، خودبه خود زمینه های بروز رفتارهای ناهنجار در بین ایشان کاهش می یابد . بچه ها نقش گسترده و فراگیر در سامان دادن رفتار همکلاسی ها دارند ، در حالی که حضور اقتدارگرایانه آموزگاران بی رنگ است . هدف از نظم و ترتیب ، تبعیت و پیروی نیست بلکه فهم و درک بچه ها ، مورد نظر است . آموزگاران با توسل به بیان احساسات از ورای رفتارهای تصنعی اشیا و نیز عواطف انسان ها ، از مخالفت رو در رو با احساسات و امیال بچه ها ، پرهیز می کنند . هنگامی که آموزگاران اصرار به دخالت در کاری دارند ، این امر اغلب با تدابیری برای حفظ هویت « بچه خوب » و تقویت ارتباط بچه ها با یکدیگر انجام می شود . هدف از نظم نهادینه کردن آن در دراز مدت است تا با ایجاد محیطی دلپذیر و امید بخش ، به ارزیابی و انتقاد از خود بپردازد .

یادگیری و مراقبت : خانم دکتر لوئیس در مطالعه ساختار یادگیری در کلاس های سال های اول ابتدایی به 4 خصیصه برخورد کرده است : نخست ، مشارکت تمامی بچه هاست که تا حد قابل توجهی موتور حرکت تعلیم و تربیت ژاپنی هاست . دوم ، آن که یادگیری جمعی است ، در یک کوشش مشترک دانش آموزان به حرف های هم گوش می کنند و ضمن آموزش به هم هوای هم را نیز دارند . سوم ، مقوله یادگیری به فرایند خود و نیز آنچه به دست می آید ، اصرار دارد . چهارم ، یادگیری یک عمل فکری است که در شخص تولید اندیشه می کند و او را به تفکر وا می دارد . دروس سالهای نخستین ابتدایی معمولاً بر این نظریه تکیه دارد که بچه ها ریا، نه صرفاً گیرنده های بی اراده ی دانش و اطلاعات بلکه نوآموزانی فعّال در این عرصه هستند. این نظریه اذعان دارد که بچه ها عقاید پابرجا و خاصی را در مورد چگونگی گردش کار جهان در ابعاد علمی ، اجتماعی و اخلاقی دارند و اینکه عامل یادگیری در ایشان باید به آن آراء جنبه های کاربردی بدهد. بنابراین مخالف این هستند که به شیوه هایی بسنده کنند که بچه ها مطالب را حفظ کرده و سپس به فراموشی بسپارند. مربیان ژاپنی به اهمیت فرصت هایی که موجب می شود بچه ها از اشتباهاتشان درس بگیرند معترفند امّا زمینه سازی مهم و اساسی برای ایجاد محیطی باهدف ارزیابی اشتباهات و یا هرنوع یادگیری دشوار و هیجان انگیز دیگر ، شاید کلاسی باشد که در آنجا تمام شاگردان یکدیگر را می شناسند و برای هم ارزش قائلند. می دانند چگونه با هم گفتگو کنند و در سایه ی مهربانی به هم، کمک به یکدیگر و نیز روی هم گذاشتن انرژی هایشان محیط امنی را با احترام و آرامش به وجود آورند. چه مدرسه ای موفّق است؟ مدارس به شکل برنامه ریزی شده و یا خود به خود موجب پیشرفت اجتماعی و اخلاقی بچه ها می شوند ؛ آنها می توانند با دادن جایزه ، تنبیه و یا توسل به هر عمل صحیحی بچه ها را انگیزه مند کنند . مدارس می توانند به ایجاد رقابت در بین بچه ها یا تعیین اهداف قابل دسترس از قبیل برقراری دوستی ، کمک و داشتن پشتکار در میان آنها دست بزنند. از آنجا که تعلیم و تربیت به شکل عمیق ، پیشرفت اجتماعی و اخلاقی بچه ها را شکل می دهد جای تعجّب است که ما اغلب مدارس موفق را برحسب توفیقات علمی آنها ارزیابی می کنیم. برنامه درسی ، حداقل در سالهای نخستین مدارس ابتدایی با اندیشه و فکر تهیه شده و از دشواری هایی که امتحانات استاندارد شده ممکن است برای بچه ها پیش آورد آزاد است.دانش آموزان تحت پوشش یک برنامه درسی عمومی هستند که بر پیشرفت اخلاقی ، اجتماعی و معنوی آنها تأکید دارد.

ویژگیهای اساسی آموزش کودکان خردسال در ژاپن : الف) توجّه به همه بچّه ها ب) تأکید بر ارزشها ج) ایجاد یک جامعه حمایتگر در کلاس د) روشهای انضباطی که موجب تعهّد شخصی در برابر ضوابط و ارزشها می شود ﻫ ) اداره کلاس و رفع مشکلات با اندیشه و بحث و گفتگو و ) یادگیری « مرطوب » و با « روح » تفکّر و اندیشیدن برای تحقّق گسترده این برنامه ها ، ما به نگرش وسیع و مشترک در مورد کودکان خردسال خود نیازمندیم .

فردا که پیشگاه حقیقت شود پدید         شرمنده رهروی که عمل بر مجاز کرد

والسلام.